Een monument van een paal(tje)

Waterlandkerkje. Oorspronkelijk 't Kerkje. Dorp geworden in 1674. Rond een kerkje, gesticht door calvinistische bewoners van het gebied in 1669. Een direct gevolg van het vastleggen van de grens tussen de Staatse en de Spaanse Nederlanden in 1664. Het dorp ligt in Waterland, een gebied met meerdere grote en kleine inundatiekreken uit de Tachtigjarige Oorlog.

Het Redouteplein. De naam herinnert aan een bescheiden redoute of aarden verschansing, opgeworpen gedurende het Twaalfjarig Bestand (1609-1621), op de plaats waar de dijken van drie Zuudzeepolders uit de eerste helft van de zestiende eeuw samenkomen: de Vrije polder, de Oude Passageulepolder en de Goudenpolder.

Daar staat hij. Op een zuinig grasveldje, dat aangelegd is op de kruin van de Vrijedijk. Tegen de achtergrond van een bruinrood bakstenen muurtje. Slank en rond. Met een vierkante kop. Zo'n 120 cm hoog. Een paal, gekapt uit Balegemse steen. Een zandsteen waarin de zandkorrels door de aanwezige kalk aan elkaar werden gehecht. De paal is afkomstig uit een versteende laag in de zandgroeven van Balegem, een plaats in Oost-Vlaanderen, ten zuiden van Gent. Deze geelgrijze steen is relatief zacht en daarom gemakklijk te bewerken. Het was dan ook de bouwsteen bij uitstek in grote delen van Vlaanderen in de Middeleeuwen. Door het hoge gehalte aan kalk heeft de Balegemse steen tegenwoordig veel te lijden van de luchtvervuiling en de zure regen. Er onstaat een donkere korst en er treedt gemakkelijk verwering op. Een teer paaltje in Waterlandkerkje. Op de vierkante kop van de paal staan twee inscripties. Ze zijn aangetast door de verwering, maar toch nog herkenbaar. Op de kant die naar het pleintje gekeerd is staat een wapenschild, met daarin drie sleutels. Symbool van de toegang tot het rijk der hemelen, waar Sint-Pieter waakt over de poort. Dat is het wapen van de Gentse Sint-Pietersabdij. Op de keerzijde staan de letters SB. Dat zijn de initialen van Sint-Baafs, de andere grote Gentse abdij.

Beide adbijen speelden een belangrijke rol in West-Zeeuws-Vlaanderen. In de vroege Middeleeuwen kregen ze van de graaf van Vlaanderen het recht om op de schorrenweiden schapen te houden. De schorren werden tijdens de Middeleeuwen bedijkt, waarna het weiderecht werd vervangen door een belasting: het tiendrecht. Kerkelijke instellingen, zoals abijden en kapittels, mochten voortaan een tiende van de opbrengst van de boerderijen opeisen. De belasting diende om de pastoor te betalen, de kerk te onderhouden en de armen te spijzen. Oorspronkelijk werd de tiende in natura betaald. Later meestal in geld. Het heffen van de tiende verdween met de Franse Revolutie en de inlijving van de Nederlanden bij Frankrijk. De tiendplicht werd in Nederland officieel afgeschaft door de tiendwet van 1907.

De twee Gentse abdijen bezaten het tiendrecht in grote delen van West-Zeeuws-Vlaanderen. Om het gebied waar men tienden mocht heffen af te bakenen werden bomen geplant. Grenslinden bijvoorbeeld. Soms werd er op die grens een paal gezet. Met de initialen of beeldmerken van de betrokken kerkelijke instellingen erop. De verweerde paal op het Redouteplein is zo'n paal Een oude tiendpaal in Waterlandkerkje.

De streek rond Waterlandkerkje werd, zoals bekend, overstroomd door de Zuudzee in 1375. Diezelfde streek kwam nogmaals onder water te staan door de inundaties van 1622. Na de herdijkingen werd er herhaaldelijk getwist over wie waar tienden mocht heffen. Processen werden gevoerd. Na de uitspraak plaatsten de betrokken kerkelijke instellingen palen op de tiendgrenzen. De meeste van die grenspalen zijn inmiddels verdwenen. Enkele exemplaren zijn bewaard gebleven. Slechts twee tiendpalen staan nog op de oorspronkelijke plaats. Ten zuiden van Sint-Margriete, in een weide op de oude dijk tussen de Roeselarepolder en de Sint-Lievenspolder staat een manshoge arduinen paal. Daarop goed herkenbaar de inscriptie SB, enkele verticale lijnen en nauwelijks herkenbaar de D van historie. Een verwijzing naar de tijd van voor de Franse Revolutie, toen Kerk en Staat nog niet waren gescheiden.

De tiendpaal op het Redouteplein heeft alle kenmerken van een monument, weliswaar een klein monument, maar beslist niet onbelangrijk voor het collectief geheugen. Helaas verwijst niets naar de betekenis van deze paal. Om als monument herkent te kunnen worden is enige aanduiding ter plaatse noodzakelijk. Geen tweede paal met een opvallend bord. Maar een discreet tekstbordje, dat bijvoorbeeld op de achterstaande muur kan worden aangebracht. Pas dan staat er een herkenbaar monument van een paal(tje) te Waterlandkerkje! De tekst zou kunnen luiden: Tiendpaal. Deze zandstenen paal werd in 1654 geplaatst op de grens tussen de tiendgebieden van twee Gentse abdijen. Op de kop van de paal zijn hun beeldmerken aangebracht: drie sleutels voor Sint-Pieters en de letters SB voor Sint-Baafs. Deze abdijen hadden, elk in hun toegewezen gebied, eeuwenlang recht op een tiende van de opbrengst van boerderijen. De paal staat niet meer op zijn oorspronkelijke plaats, maar werd hier herplaatst als een tastbare herinnering aan het verleden. Bron: W. Wintein.